Jan,


Je zal gemakkelijk enkele lacunes ontdekken in het gedicht Holten Tijd. In die nogal autobiografische belichting duid ik elementen aan die mij in mijn leven, denken en betrachten hebben beïnvloed, gevormd(?), getroffen. Achteraf stel ik vast dat wellicht de belangrijkste factoren uit mijn groei naar volwassenheid hier zijn weggebleven, namelijk de omstandigheden en personen die mij tot de kunst in het algemeen, tot de muziek meer in het bijzonder, maar bovenal tot de literatuur hebben gebracht. Wat die laatste betreft, treed jij op de voorgrond. Dat gebeurde aanvankelijk zeker niet expliciet, maar in het contact met je was literatuur nooit afwezig.

Had ik op school een en ander opgestoken als leerstof, de echte inwijding in het literaire aanvoelen kwam van jou, onopzettelijk, de sfeer groeide spontaan uit de levenswijze, het denken en voelen van jonge mensen destijds. Jij was enkele jaren ouder dan ik, enkele belangrijke jaren ouder voor een mens van vijftien, zestien. Je had meer inzicht en rijpheid, maar wat zo belangrijk was, je had de gave om die mee te delen, de drang om anderen inzicht te verstrekken, de weg te tonen naar hoger genieten, naar meer begrip en naar een grotere overgave aan de onbaatzuchtige vreugden van wat een mensenhart in zijn onbevangenheid uitstralen kan: poëzie.

Misschien was onze opvatting over literatuur en poëzie destijds wat jong, wat al te idealistisch, een beetje al te zeer: "Mik hoog, de pijl daalt in het vliegen." Het was de atmosfeer van die tijd, mensen zochten idealen, de jongeren vonden ze in verheven gedachten aangaande de plicht zich op te werken tot de hoogste sferen om daarmee de medemens van dienst te zijn. Het was zeker geen zelfzucht die ons naar kunst en poëzie dreef, zelfs niet indien een gedeeltelijk 'zwelgen in overgevoeligheid' niet vreemd was aan de bestrevingen van toen.

Het was een troebele tijd. Het laatste jaar van de oorlog had bombardementen gebracht en ogenblikken van paniek, van doodsangst, daarna van twijfel en vertwijfeling. God had in de nacht met zoveel geweld over de aarde gestaan dat honderden daardoor uiteengereten werden. Op minder dan tweehonderd meter van de plaats waar ik lag waren in Bonheiden negentien mensen in hun schuilkelder verrast, de bom sloeg in, niemand weet wat ze hebben meegemaakt.
De vraag naar het waarom kreeg geen enkel zinnig antwoord. In extreem katholieke gezinnen als die waaruit wij voortkwamen, werd slechts een oplossing gedicteerd: het geloof. Je moest voor die diepe, die bodemloze put gaan staan en zonder bedenken erin springen, geloven, je kwam terecht in de duizelingwekkende eeuwige zaligheid. De aantrekkingskracht van de afgrond is zo groot dat de meesten erin kantelen bijna buiten eigen wil.
De tijd was troebel. De bevrijding bracht een roes van uitspattingen. Wat we ervan zagen of vernamen ontstelde het gevoelige gemoed. Vrouwen misdroegen zich met soldaten, mensen werden opgehitst tot haat zodat ze anderen uit hun huis sleurden en huisraad en meubelen stuk sloegen, brallend werd feest gevierd dat op satanstriomf leek. De duivel, de wereld en het vlees. Dat waren de drie boemannen tegen wie van de preekstoel af met groot misbaar was gewaarschuwd. Alle drie dansten voor onze ogen met zo grote verrukking en vanzelfsprekendheid dat je niet meer kon geloven aan de rechtzinnigheid van wie van hogerhand oogluikend, zelfs glimlachend, toezag, goedkeurde bijgevolg.

Troebel? De sterkte van het leven is dat het dag na dag gebeurt. Was ons de troebelheid van een gans jaar op een dag overkomen, we waren voorgoed ten onder gegaan. Toen leefden we zoals mensen altijd leven, het ene ogenblik na het andere, je hebt net genoeg tijd om te verwerken wat onverdraaglijk is, allicht komt een ogenblik rust, het stijgt bij jonge mensen uit henzelf zonder dat ze zich daarvan bewust zijn. Innerlijk verzet tegen het lelijke, het neerdrukkende, brengt mee dat ze grijpen naar wat hun hart ontroert, naar wat hun hart boven de banaliteit van hebzucht, nijd, begeerte verheft.
Wat we lazen, wat we zongen, waarover we spraken? Ik weet het nog ongeveer. Vage herinneringen heb ik aan Pieter met de mooie naam van der Meer de Walcheren. Wat me voor de geest staat zijn katholieke dingen waarvan niet het katholieke element, wel het dromerige, het idealiserende ons aantrok. Op die manier kon zelfs Jan de Hartog met zijn Hollands Glorie ons verheffen tot wereldontheven gedachten en gevoelens. Schwärmerei. Het hangt in wazig verband samen met de sfeer van een zomerse zondag van vroeger. Niemand had bezwaar tegen vroeg opstaan, de dag werd daardoor langer en heerlijker. Midden in de morgenhelderheid stapten we door beukendreven twintig minuten ver naar de kerk. Ze heette 'kapel', het was geen parochiekerk. De weg ernaartoe was bij slecht weer een ellende, bij goed weer een verademing. Zelfs de boomstammen schraagden kathedraalgewelven boven ons hoofd, wezen naar hoger, naar de blauwe oneindigheid van Gods almacht waarin wij ons opgenomen voelden om mee te zingen in de onvergankelijke pracht van engelenkoren. In de kerk bespeelde vader het harmonium, jij zong de gregoriaanse gezangen voor. Een stuk eeuwigheid daalde op aarde neer, omhulde ons, onthief ons uit aardse zwakheid en gebondenheid om ons een heelal te tonen van nooit eindigende vervoering. Wij knielden in onszelf met grote overgave.
Soms herinner ik me de geur van de kerk. Er hing altijd een zweem van wierook. In de zomer geurde de kerk vaak naar bloemen die om het altaar waren geschikt of rond het Mariabeeld.

Hoe de dag verder verliep? Mijn geheugen heeft de dagelijkse kleinigheden uitgewist. Het moet middag zijn geworden en avond. Alleen van de avondstemming draag ik wat mee. Het kan niet anders of we zaten samen, jij, mijn zussen, ik. Maar om de avond concreet te tekenen zou ik hem moeten verzinnen.
Ik herinner me de atmosfeer van algemene menselijkheid, van toegeeflijkheid, van broederschap, en dat op een ogenblik waarop de afschuwelijkste dingen gebeurden. Mensen werden vervolgd, opgejaagd, geslacht. Elke dag sneuvelden duizenden soldaten, stierven duizenden vrouwen en kinderen onder bombardementen. Dresden verging in een helse nacht, de bronzen standbeelden smolten bij de brand. Dag na dag stormde de gruwel van geweld op ons af, en wij trotseerden de verschrikking deels door onwetendheid, deels door spontane reactie om te overleven, deels door natuurlijk gebrek aan voorstellingsvermogen voor onheil van die afmeting. Waar het niet anders kon zochten we troost in aangeleerde religiositeit die we meer esthetisch dan godvruchtig beleefden. De heerlijkheid van gregoriaanse gezangen kon ons vervoeren tot hoogten van rustgevende extase in de illusie dat daarmee voor eens en altijd ieder probleem uit de weg was geruimd. We leefden in de opwaartse drang van kathedralen en koepels, onze stem ging mee op in de koren der heiligen die de kerkbeuken vulden met bedwelmende schoonheid, met nog verhevener streving dan wat we opmaakten uit titels van verzenbundels als Opwaartse wegen of Verworvenheden. Dat waren in die tijd begrippen die ons geestdriftig maakten hoewel ik me niet kan voorstellen wat ik me daarbij dacht. Het was allemaal vaag en gedroomd, het waren van mijnentwege ideaalbeelden die volkomen buiten alle realiteit stonden.

Onuitgesproken speelde het beeld dat ik mij vormde van de vrouw een belangrijke rol. Niet de vrouwen uit onze naaste omgeving, die waren niet meer dan een afstraling van de onaantastbare lieflijkheid en gedroomde vervulling van alle menselijke en hemelse verlangens. Meer dan verliefdheid op een meisje overheerste een wazige verliefdheid op onuitsprekelijke want onbegrepen maar gesublimeerde hartstocht en die voerde mij binnen in een heelal dat schuilging achter en naast de uiterlijk kenbare wereld van angsten en lelijkheid en dood. De wereldvreemdheid ervan schrikte niet af, integendeel. Het werd een toevluchtsoord voor ieder kwetsbaar ogenblik, voor ieder teder gevoel.

Midden in die Schwärmerei vielen op een avond kort na de bevrijding - het kan begin oktober 1944 zijn geweest - een groep zogezegde weerstanders ons huis binnen. Je logeerde bij ons, meen ik, we werden ruw gestoord in lectuur en bespreking ervan die vooral van jouw kant kwam. De primaire arrogantie van lawaaierige onbeschofteriken met wapens was verbijsterend. We konden onmogelijk ruwer geconfronteerd worden met plebs en plebejisch gevaar. Met hoeveel waren ze? Meer dan tien vermoed ik, ik heb ze niet geteld. Datgene wat hen in eigen ogen gewichtig maakte was hun geweer. Het was het enige wat opviel. Een gezicht herinner ik me niet, wel de revolver van de aanvoerder, hij zwaaide er de ganse tijd mee, het was zijn identiteit. De man was een blaaskaak die voortdurend bedreigingen uitte waarvan je wist dat hij ze kon uitvoeren zonder daarvoor rekenschap te moeten geven. Het was een tijd van rechteloosheid voor wie niet het recht in eigen handen nam.

In feite hadden die mensen geen recht, zelfs geen aanleiding om ons huis binnen te dringen. In die dagen was de geringste kleinigheid voldoende om verdacht te schijnen. Anderzijds was in de ogen van de patriotten van het laatste uur het feit dat mijn oudste zus deel uitmaakte van het Duitse Rode Kruis een blaam op heel de familie, het kon niet anders of ze stamde uit 'een zwart nest'. Bovendien had vader ons huis in Mechelen aan een SS-man verhuurd. Een ramp zonder weerga.

Het tafereel hoort wel bij de sfeer van die jaren. Wij die vastheid zochten en het ideaal van grootmenselijkheid nastreefden, broederlijkheid, bereidheid tot opoffering om de naaste deelachtig te maken aan alle waarden van hogere orde dan het louter materiële, wij werden geconfronteerd met een levenshouding die dergelijke waarden niet alleen niet aanvaardde, maar die niet in staat bleek ook maar iets te begrijpen van wat ons geestdriftig maakte.
Merkwaardig genoeg heeft dat alles mij redelijk onberoerd gelaten. Die onbevoegde militairen waren niet meer dan onderontwikkelde sukkels onder de leiding van een schoft: de revolverzwaaier was voor de oorlog met schande uit het leger gejaagd wegens diefstal. Hun onhandig en onbehouwen optreden maakte ze belachelijk. Met tegenzin en geringschatting denk ik aan ze terug.

Liever denk ik terug aan de ogenblikken waarop we luisterden naar de Matthäuspassion, de gedeelten eruit die we op partituur bestudeerden, hoe gebrekkig ik ook noten kon lezen. We zongen Zuid-Afrikaanse of Duitse volksliederen, Ek dink weer vanaand aan die brug op ons plaas en Ach, wie ist's möglich dann, dass ich dich lassen kann die mijn dag vulden met verlangen en met de hoop dat ooit dat verlangen werd vervuld.

Waarom dergelijke zo belangrijke momenten onbesproken blijven in Holten tijd is me een raadsel. Wellicht komt het omdat ik geen autobiografie schreef. Belangrijke gegevens en momenten uit mijn leven blijven totaal onvermeld. Nergens lees je de beschermende zorg van moeder, de waardering en hulp van mijn zussen, de verwarring stichtende replieken van vader die achter een scherp woord zijn goedhartigheid verborg. Onvermeld blijft dat ik je op zekere dag mijn eerste gedicht toonde, het moet zomer 1945 en een draak van een gedicht zijn geweest. Niets staat er over de ziekteperiode die ik heb doorgemaakt toen ik zeventien was en gedurende zes weken niet uit bed mocht. Zes weken lang heb ik gelezen. En geschreven, het ene gedicht na het andere, de ene correctie na de andere. Alle toneelstukken van Corneille en Racine heb ik toen gelezen, in het Frans natuurlijk. De gevoelsreacties van Racine zijn personages maakten grote indruk op mij.

Onvermeld blijft de invloed die ik destijds onderging, - nee, dat is niet het juiste woord, niet ondergaan, maar opzoeken, - jouw invloed die ik destijds opzocht, waaraan ik verslaafd was geraakt en die zo grote gevolgen heeft gehad. Mijn leven werd getekend door gedichten en literatuur. Toen ik een studie- en een levensrichting koos, bepaalden de literatuur en jij wat ik studeren zou: je deed toen eerste kandidatuur klassieke filologie, ik koos voor de klassieke filologie.

Het spijt me dat ik me liet ompraten door de rhetoricaleraar. Zijn argument was onnozel: "In de familie is er al een classicus, waarom kies je niet voor germaanse?" Aangezien ik verschillende Duitse gedichten kende, leek het idee me plausibel. Ik kende van Rilke Die Flaminggos, Herbsttag, Im Saal. Jij had me dat laatste gedicht leren kennen, je herinnert je zeker de slotregels ervan:

Sie wollten blühn
und blühn ist schön sein. Doch wir wollen reifen,
und das heisst dunkel sein, und sich bemühn.

Het wazige maar blijkbaar poëtisch zwaar geladene van dat dunkel sein paste volkomen in de onbepaalde sfeer van jongelingsdromen, van drang naar schoonheid en grootheid, naar adel van geest. Ik meen dat veel daarvan ons is bijgebleven, in andere vorm allicht, minder extatisch, misschien alleen met de waarde van een mooie droom, maar alleszins een droom die we zelf en met overtuiging hebben gedroomd.

Germaanse filologie leek me aangewezen. Achteraf ben ik daar niet zeker van. Misschien had ik meer gehad aan Latijn en Grieks. Na zoveel jaren denk ik eerder dat het niet zo nauw komt wat je studeert. De studie op zichzelf lijkt me belangrijk. Je leert methode. Ik heb de laatste jaren sterk de indruk gekregen dat dat belangrijker is dan wat je studeert. Het weten haal je later in.

Op verschillende manieren heb ik vanwege professoren in de germanistiek tegenkanting ondervonden. Niet van allen. De meesten waren onverschillig zoals professoren zijn. In het beste geval interesseren ze zich voor hun zaak, voor mensen interesseren ze zich niet. Toen ik zes weken na de promotie een van de proffen ontmoette bij wie ik herhaaldelijk mijn teksten had voorgebracht, herkende die me niet, herinnerde zich mijn naam niet meer. Pijnlijk is dat. Enkele jaren later heb ik dat met een andere prof opnieuw moeten beleven, ditmaal een prof met wie ik wegens de literatuur gedurende twee jaar voortdurend contact had gehad.

Ik moet bekennen dat ik zelfs bij benadering de waarde van mijn werk niet ken. Ik weet alleen dat ik naar best vermogen heb geschreven wat mijn hart en mijn poëtisch vermogen mij ingaf. Dat sommige elementen ontbreken kan ik gedeeltelijk begrijpen en verklaren als een vorm van egocentrisme, hoewel ik niet met zekerheid die verklaring durf vooropstellen. In ieder geval voel ik het ontbreken van sommige gegevens als een gemis. Mijn enige excuus is: het was mij niet gegund.

Natuurlijk ben ik ervan overtuigd dat ik een degelijk werk heb geschreven, een - met al zijn nadelen - hoogstaand werk. Dat klinkt misschien trots al bedoel ik dat niet. Indien ik niet wist dat vele elementen in dit werk goed zijn, gaf ik het niet uit. Bovendien zie ik wat mijn werk van dat van anderen onderscheidt en het een reden van bestaan geeft.

Zou er werk mogelijk zijn waarin we geen tekortkomingen kunnen aanwijzen? Ik denk dat de auteur de eerste is om de beperkingen van eigen werk te zien. Het is geen grote verdienste die te ontdekken; de verdienste bestaat erin het werk naar zijn waarde te blijven waarderen ondanks zijn tekortkomingen.
Op geen enkel punt heb ik iemand nagevolgd. Mijn werk raakt aan veel levensvragen, wordt daardoor in al zijn eenvoud moeilijk op verschillende niveaus. Overigens gaat het in stijgende lijn. Een climax voert langs alle mogelijke levensfacetten naar de grote openheid van het universum, naar de onopgeloste (onoplosbare?) vragen van het leven. Het kind - het zieke kind - leert contrasten kennen, zonder zich daarvan in concreto bewust te zijn. De jonge adolescent leert het liefdesgevoel kennen, ondergaat het misschien meer dan hij het begrijpt, maar wat door anderen 'kalverliefde' wordt genoemd, heb ik nooit als belachelijk of onmogelijk ervaren, integendeel. De liefde waartoe mijn jonge hart in staat was is door volwassenen onmogelijk gemaakt, om niet te zeggen moedwillig verwoest. Dat heeft mij groot onrecht gedaan.

Omstandigheden als een bombardement leggen een breuk in een mensenleven. De ellendige eenzaamheid van een nacht die maar vijfentwintig minuten duurde kan me nog elk ogenblik overvallen. Het was 1 mei 1944. Al wat tevoren vast stond, ontplofte: vertrouwen, aanvaarding, geluk, God. Ik neem aan dat ik het op dat ogenblik niet zo precies heb beseft.

De studietijd in Leuven. Waarschijnlijk heeft mijn onbeholpenheid me ten zeerste in de weg gestaan. Ze tonen aan anderen kon ik niet. Dus tracht een mens zich te rechtvaardigen of tenminste voor zichzelf een wereld op te bouwen waarin hij een aanvaardbaar leven leiden kan, waarin hij zichzelf enige grandeur kan aanmeten die met zijn onverwoorde streving overeenstemt. Het was voor mij een soort van late puberteit. Vandaar de dubbele beleving: wordt aan de ene kant de sombere, noeste zijde van zoektocht tussen geestelijke opgang en gebondenheid aan driftleven gesuggereerd, aan de andere kant worden in helderder toon de facetten van stad en leven (= beiaard, meisjes) contrasterend daartegenover gezet.

De aansluiting daarop is de - gedroomde - ontsnapping uit een wereld van dwang naar de wereld van overgave aan vrijheid en natuurlijke spontaniteit, aan liefde. De waarde daarvan is zo hoog dat het voortbestaan ervan moet verzekerd worden, alsof de toekomst moet worden verwekt, alsof de schoonheid reeds is ontstaan.

Daarop volgt het ontwaken in de zekerheid een eigen levenswijze te hebben gekozen. Die bestaat in de aanvaarding van de liefde van de partner en in de vervulling van de opdracht. Die laatste lijkt zo belangrijk voor het individu. Ze is zo gering als je ze situeert in het geheel van ons onafzienbare heelal.
´
Jan, mijn korte verklaring is wat lang uitgevallen. Mijn bedoeling was je een briefje te schrijven waarin stond dat ik nooit tot het schrijven van gedichten was gekomen zonder jouw stimulans. Holten tijd getuigt er niet van, maar zonder jou had dat gedicht evenmin als de andere ooit bestaan. Je beleving van poëzie en kunst heeft mij destijds de mogelijkheid getoond de wereld te ervaren, te ontmoeten en te accepteren op intens humane manier.


Nog altijd dankbaar,
Fa